Greqia e Lashtë
Greqia e Lashtë është qytetërimi që i përket asaj periudhe të historisë greke që zgjat nga Periudha Arkaike e shekullit të 8-të deri në atë të 6-të para Krishtit dhe deri në vitin 146 para Krishtit pas pushtimit nga Roma pas Betejës së Korintit. Në qendër të kësaj periudhe është Greqia Klasike, që lulëzoi gjatë shekujve të pestë dhe të katërt para Krishtit, fillimisht nën sundimin e suksesshëm athinian pas kërcënimit ushtarak prej pushtimeve Perse. Mosha e Artë Athinase mbaron me disfatën nën duart e Spartës në Luftën e Peloponezit në vitin 404 para Krishtit.
Kultura greke klasike pati një ndikim të fuqishëm në Perandorinë Romake, që mbajti një variant të saj në shumë pjesë të rajonit mesdhetar dhe Evropë, arsyeja e së cilës Greqia Klasike konsiderohet si kultura themelore që mundësoi themelimin e qytetërimit perëndimor.
Periudha e Greqisë së lashtë i referohet periudhës së historisë greke të qëndrueshme nga 1100 BC dhe pushtimit Dorian, me 146 para Krishtit dhe pushtimit romak te Greqisë pas Betejes se Korintit. Ajo konsiderohet në përgjithësi kultura e cili siguroi themelet e qytetërimit perëndimor dhe kulturave të formuar në të gjithë Azia Jugperëndimore dhe Afrikën e Veriut. Kultura greke kishte një ndikim të fuqishëm në Perandorisë romake, i cili kreu një version të tij në shumë pjesë të rajonit të Mesdheut dhe Evropës.
Qytetërimi i grekëve të lashtë ka qenë jashtëzakonisht me ndikim mbi gjuhën, politikës, sistemet arsimore, filozofi, shkencë, dhe artit, duke frymëzuar Moshen e Artë Islame dhe Rilindjen evropiane perëndimore, dhe përsëri e rilindur gjatë të viteve te ndryshme neo-klasike qe ringjalljet në shekullin 18 dhe 19 ne Evrope dhe Amerike.
Disa historianë moren daten e parë të Lojrave Olimpike të regjistruar në 776 p.e.s, si fillim të periudhës së lashtë greke. Fundi i periudhës së lashtë greke është marrë tradicionalisht si vdekja e Aleksandrit të Madh në 323 p.e.s, i cili ishte parë për të filluar periudhën Helenistike. Megjithatë, Greqia e lashtë është marrë shpesh të përfshijë periudhën e ardhshme, deri në pushtimin romak prej 146 pes. Disa shkrimtarë trajtojnë qytetërimin e lashtë grek si vazhdimësi deri në ardhjen e krishterimit në shekullin e 3.
Greqia e lashtë ishte një zonë e madhe ku popullsia fliste gjuhen greke. Ajo ishte shumë më e madhe se Greqia qe ne e njohim sot. Në shekullin e 8 p.e.s grekët mësuan se si të lexojne dhe shkruajne. Ata mësuan per alfabetin nga nje popull tjetër i lashte, Foenikiansit. Greqia nuk ishte një vend, por e perbere nga shumë vende të quajtur qytet -shtete. Numri i grekëve u rrit shpejt dhe ata nuk mund të prodhonin ushqim të mjaftueshëm për të gjithë njerëzit. Kur kjo ndodhte, një qytet do të dërgojë njerëzit jashtë për të filluar një qytet të ri.
Për shkak se terreni është i ashpër, udhëtimi më i madh behej nga deti. Për këtë arsye, shumë qytete të reja janë themeluar përgjatë bregdetit. Qytetet e parë të reja kanë nisur në Anadoll dhe më pas në detin e Zi, në Qipro, në Italinë e Jugut dhe në Sicili, nga deti në atë që sot është Libia. Ata madje filloi një qytet, Naucratis, në lumin Nil në Egjipt. Qytetet e sot, Syracuse, Napoli, Marsejë, dhe Stamboll filloi si qytetet greke Syracusa, Neapolis, Massilia dhe Bizantit.
Nga shekulli VI disa qytete u bënë shumë më të rëndësishme se sa të tjerët. Ata ishin Korinthi, Teba, Sparta, dhe Athina. Ushtarët Spartan ishin shumë të mirë. Ata mundën njerëzit që banonin pranë tyre dhe ata njerëz u desh të punonin token per Spartanet. Këta njerëz te quajtur helots duhej dhënë nje pjesë te ushqimit qe ata u rritnin Spartaneve dhe kështu Spartanet nuk kishin nevoje te punonin. Në vend të kësaj, ata mësuan se si të beheshin ushtarët më të mirë. Nuk ishin shumë Spartan, por kishte shumë helots.
Çfarë ndodh nëse helotsët rebelohehin, mendonin, Spartanet. Ata ishin të frikësuar për këtë gje. Për të ndaluar helotsët te mos rebeloheshin ata nganjëherë benin gjëra të këqija kunder tyre. Spartanet deshironin helotset te kenë frikë prej tyre, në mënyrë që ata mos te luftojne që të jene të lirë. Spartanet kishin dy mbretëri që i çuan ata në luftëra. Ata ishin të drejtuar edhe nga një grup i njerëzve ne moshe te vjeter të quajtur Gerousia.
Në Athinë u bë një demokraci në 510 para Krishtit. Erdhën në një vend në qendër të qytetit per të vendosur se çfarë duhet të bënin. Ishte vendi i parë në botë ku njerëzit vendosnin se çfarë duhet të bëhej me vendin e tyre. Ata do të diskutojne dhe pastaj do votojnë. Por, gratë nuk votuan. Ata nuk kishin helots si Sparta, por ata kishin skllevër. Këta ishin skllevër në pronësi të zotit të tyre dhe mund t’i shiteshin dikujt tjetër. Robërit e Athinës ishin më pak të lirë se helotset spartan por athinasit nuk kishin frikë nga robërit e tyre. Çdo vit, ata zgjedhnin 8 gjeneralët që i drejtonin ata në luftë.
Në vitin 499 pes, qytetet greke në Anadoll u rebeluan. Ata nuk deshironin qe Persia te dominonte mbi ta. Athina dërgoi 20 anije për të luftuar Persianët në det. Grekët në Anadoll ishin mposhtur. Mbreti Persian, Dari vendosi të ndëshkojë Athinën. Ai dërgoi ushtarë dhe anije për të luftuar Athinën. Athina kërkoi ndihmë nga Sparta. Sparta deshironte për ta ndihmonte, por nuk mundte. Athina dërgoi ushtarët e saj kundër ushtarëve persian dhe në betejën e Maratonës (në 490 pes) ata mposhtën Persianët. Pastaj erdhi ne ndihmë Sparta.
Efialtes dhe Anopea: Për fat të keq për Leonidhan, pas disa ditësh, një tradhtar i quajtur Efialtes udhëhoqi Persianët perreth të kalojnë prapa ushtrisë greke. Leonidha i dërgoi larg shumicen e trupave të grumbulluar. Grekët luftonin te Përjetshmit: Në ditën e tretë,Leonidha udhëheqte 300 Spartan hoplite (trupat elite të zgjedhur, sepse ata kishin femijet e tyre në shtëpi) plus aleatet Thespians dhe Tebanet kundër Kserkses dhe ushtrise se tij 100.000 Te Përjetshëmë. Spartanet me forcen e tyre e luftuan këtë fuqi te pandalshme te Persise deri në vdekjen e tyre në mënyrë që ta bllokojnë ate dhe të kalojë kohë e mjaftueshme për të mbajtur Kserksesit dhe ushtrinë e tij te angazhuar nga lufta me Spartanet gjersa pjesa tjetër e ushtrisë greke te kete ikur.
Pas Thermopylae (porta e nxehte) shumë Greke kerkuan për të shkuar në jug të Peloponezit. Për shkak të detit rruga per ne Peloponez ishte shumë e ngushtë. Shumë qe kërkonin për të luftuar Persianët ku ishte shumë ngushtë, nga qyteti i Korintit. Athina ishte në veri të Korinthit dhe ajo kishte shumë anije.Udhëheqësi i Athines Themistocles kërkonte për t’i luftuar Persianët nga ishullin Salamis. Kseksesi vendosi të dërgonte flotën e tij kundër flotës greke para se anijet greke të shkonin për në Peloponez por flota greke mundi Persianët. Kserksei pastaj shkoi në shtëpi me shumë ushtarë të tij, por një ushtri persiane qëndroi në Greqi. Kjo ushtri u mund në betejën e Plateas në 479 para Krishtit.
Pasi u mposhtën Persianët në Platea, Spartanet bëne shumë pak per te ndihmuar. Megjithatë Persia dërgoi anijet e tyre përtej detit për të ndihmuar në qytetet greke në Anadoll luftën për lirinë e tyre. Athina u kërkoi qyteteve greke në ishujt e Egjeut dhe në Anadoll t’i bashkohen asaj. Këto qytete rane dakord sepse kishin frikë nga Persia. Këto qytete formuan Lidhjen Deliane dhe Athina ishte lideri i tyre.
Shumë prej qyteteve duhej të paguajnë para Athinës. Athina i përdori paratë për ndërtimin e anijeve te shumta. Sparta ishte ende e fortë në tokë, por Athina ishte e fortë në det. Disa herë ka pasur luftë midis Athinës dhe Spartes. Atëherë Athina vendosi të dërgojë anijet e shumëta në Sicili për te luftuar kundër qytetit te Syracuses. Sparta dërgoi ndihmë në Sirakuzë, dhe Athina u mund. Asnjë nga anijet e Athinës nuk kthye.
Për shumicën e historisë greke, arsimi ishte privat, përveç në Sparte. Gjatë periudhës Helenistike, disa qytet-shteteve të themeluan shkolla publike. Vetëm familjet e pasura mund të përballonin një mësues. Djemtë mësuan se si të lexojnë, shkruajnë. Ata gjithashtu mësuan të këndojnë dhe te luajnë një instrument muzikor dhe u trajnuan si atletë për shërbimin ushtarak. Ata nuk studionin për një punë, por për tu bërë një qytetar i efektshem. Vajzat mësonin të lexojnë, të shkruajnë dhe të njohin një aritmetikë te thjeshtë kështu që ato mund të drejtonin familje. Meshkujt shkonin në shkollë në moshën e 7 vjecare, apo në kazermë, në qoftë se ata banonin në Spartë. Tre llojet e mësimeve ishin: aritmetikë, kitara për muzikë dhe valle, dhe sportet.
Fëmijëve nga familjet e pasura ndiqnin mësimet private shkollë dhe merreshin nen kujdes nga një mesues. Klasat formoheshin në shtëpitë e mësuesve private përfshirë lexim, shkrim, matematikë, këndim, dhe duke luajtur lirë dhe flaut. Kur meshkujt beheshin 12 vjeç fillonin sportin si mundje, vrapimin, dhe hedhjen e shtizës dhe të diskut. Në Athinë disa të rinj ndoqen akademinë për disiplinat si kultura, shkencat, muzika dhe artet.
Përfundonin shkollimin në moshën 18 vjeçare, e ndjekur nga trajnimi ushtarak në ushtri zakonisht për një ose dy vjet. Në kulmin e saj ekonomik, në shekujt 4 dhe 5 p.e.s, Greqia e lashtë kishte ekonominë më të përparuar në botë. Sipas disa historianëve ekonomik, kjo ishte një nga ekonomitë më të përparuara preindustriale.
Kjo është demonstruar nga paga mesatare ditore e punëtorëve greke e cila ishte, në aspektin e grurit, rreth 12 kg. Kjo ishte më shumë se 3 herë paga mesatare ditore e një punëtori të egjiptit gjatë periudhës romake, rreth 3,75 kg. Filozofia e lashtë greke u përqendrua në rolin e arsyes dhe hetimit. Në shumë mënyra, ajo kishte një ndikim të rëndësishëm në filozofinë moderne, si edhe shkenca moderne.
Shoqëria e lashte greke vendosi theks të konsiderueshëm mbi letërsinë. Shumë autorë e konsiderojnë se tradita letrare perëndimore ka filluar me poemat epike Iliada dhe Odisea, që mbeten gjigandet e kanunit letrar për pikpamjen e tyre të gjalle të luftës dhe paqes, nderit dhe turpit, dashurise dhe urrejtjes. Dukshëm mes poetëve më vonë greke ishte Sapfoo, i cili definohet në shumë mënyra, poezine lirike si një zhanër.
Matematika e Greqisë se lashtë ka kontribuar ne shumë zhvillime të rëndësishme në fushën e matematikës, duke përfshirë rregullat themelore të gjeometrisë, ideja formale e provave matematikore, dhe zbulimet në numra, analiza matematike, të zbatuara në matematikë dhe iu afrua afër krijimit te kalkulusit integral. Zbulimet e disa Matematikanëve grekë, duke përfshirë Pitagoren, Euklidin, Arkimedin edhe sot përdoren në mësimin e matematikës.
Grekët zhvilluan astronomi-astrologjinë, që ata e trajtonin si një degë të matematikës, në një nivel shumë të sofistikuar. Modelet tre-dimensionale gjeometrike te para për të shpjeguar lëvizjen e dukshme te planeteve janë zhvilluar në shekullin e 4 p.e.s nga Eudoxus e Cnidus dhe Callippus e Cyzicus. Heraklid Ponticus propozoi që Toka rrotullohet rreth boshtit të saj. Në shekullin e 3 p.e.s Aristarkun Samos ishte i pari që sugjeroi sistemin heliocentrik, edhe pse vetëm përshkrimi fragmentar i idesë së tij do të mbijetonte.
Eratosthenes, duke përdorur kënde të krijuar nga hijet në rajonet e ndara gjerësisht, ka llogaritur perimetrin e Tokës me saktësinë e madhe. Ne shekullin e 2 p.e.s Hiarku i Nikeas bëri një numër kontributesh, duke përfshire hartimin e katalogut te yjeve i parë në të cilën ai propozoi sistemin modern të madhësive të dukshme.
Makina e quajtur Antikythera, ishte një pajisje për llogaritjen e lëvizjeve të planeteve, dhe daton nga viti 80 pes, dhe ishte paraardhësi i parë i kompjuterit astronomik. Ai u zbulua në një anije te lashtë nen uje jashtë ishullit grek të Antikythera, ne mes Kytheras dhe Kretës. Pajisja u bë e njohur për përdorimin e saj të një ingranazhi(gear) diferencial, qe besonin më parë të ketë qenë shpikur në shekullin e 16. Mekanizmi origjinal është shfaqur në mbledhjen e Bronzit te Muzeut Arkeologjik Kombëtar të Athinës, i shoqëruar nga një kopje.
Grekët e lashtë gjithashtu bënë zbulime të rëndësishme në fushën e mjekësisë. Hipokrati ishte një mjek i periudhës klasike, dhe është konsideruar si një nga figurat më të shquara në historinë e mjekësisë. Ai njihet si babai i mjekësisë në njohjen e kontributin e tij të qëndrueshëm në këtë fushë si themelues i shkollës së mjekësisë Hipokrati. Kjo shkollë intelektualesh revolucionoi mjekësinë në Greqinë e lashtë, duke e krijuar atë si një disiplinë te veçantë nga fushat e tjera.
Arti i Greqisë se lashtë ka ushtruar një ndikim të madh në kulturën e shumë vendeve qe nga kohët e lashta deri ne ditet e sotme, veçanërisht në fushën e skulpturës dhe arkitekturës. Në Perëndim, arti i Perandorisë Romake rrjedh kryesisht nga modelet greke. Në Lindje, pushtimet e Aleksandrit të Madh filluan disa shkëmbime midis arkitektures greke, Azisë Qendrore dhe kulturës indiane, duke rezultuar në artin greko- budist.
Pas Rilindjes në Evropë, estetika humaniste dhe e standardeve të larta teknike e artit grek frymëzoi brezat e artistëve evropianë. Në shekullin e 19-të, traditat klasike që rrjedhin nga Greqia mbizotëruan artin e botës perëndimore. Mitologjia greke përbëhet nga tregime që i përkasin grekëve e lashtë në lidhje me perënditë e tyre dhe heronjtë, natyrën e botës dhe origjinën, si dhe rëndësinë e praktikat e tyre fetare.
Zotat kryesorë grekë ishin dymbëdhjetë Olimpianet, Zeus, gruaja e tij, Hera, Poseidoni, Ares, Hermes, Hefesti, Afrodita, Athina, Apolloni, Artemisa, Demetra, dhe Hades. Hyjnive të tjera të rëndësishme të përfshira Hebe, Helios, Dionisi, Persefoni dhe Herkuli (Heraklio).
Helena (e Trojes) - Heleni - Helenika - Elenika - Elas - Eladha
